Sau buổi pháp thoại này, đại đức Svastika thấy nhiều thầy có vẻ trầm ngâm, riêng đại đức thấy mình chưa nắm vững được những điều Bụt dạy.
Đại đức tâm niệm sẽ cố gần gũi các vị đại đức lớn để học hỏi thêm, qua những lời luận đàm của họ.Trong buổi pháp thoại kế tiếp, đại đức Ananda được phép đại diện các thầy đặt lên những câu hỏi để Bụt trả lời.– Bạch Thế Tôn, thế nào là thế giới? Thế nào là vạn hữu?– Ananda, thế giới (loka) là sự tập hợp của tất cả những gì có tính biến chuyển và tàn hoại (paloka).
Vạn hữu tuy sum la nhưng tất cả đều bao hàm trong mười tám lãnh vực: đó là sáu căn, sáu trần, và sáu thức.
Sáu căn, như các vị đã biết là mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý.
Sáu trần là sắc, thanh, hương, vị, xúc và ý tưởng.
Sáu thức là cái thấy, cái nghe, cái ngửi, cái nếm, cái xúc chạm và cái ý.
Ngoài mười tám lãnh vực đó mà ta gọi là thập bát giới, không còn có gì nữa.
Tất cả mười tám cái ấy đều có tính sinh diệt và biến hoại, cho nên tôi đã định nghĩa thế giới là sự tập hợp của tất cả những gì có tính biến chuyển và tàn hoại.Ananda lại hỏi:– Thế Tôn đã từng nói vạn pháp là không.
Như thế nào gọi là vạn pháp không?– Bởi vì vạn pháp không có tự thể riêng biệt cho nên gọi là vạn pháp không.
Sáu căn, sáu trần cũng như sáu thức, không có pháp nào có tự thể riêng biệt.– Thế Tôn, có lần con đã nghe Thế Tôn nói về ba cánh cửa giải thoát là Không, Vô tướng và Vô tác.
Có lần con cũng đã nghe Thế Tôn nói vạn pháp là không, thế giới là không.
Con chưa thật sự hiểu được thế nào là không.
Có phải vì vạn pháp có tính biến chuyển và tàn hoại cho nên Bụt nói “vạn pháp là không” không?– Ananda, quả thật tôi đã từng nói về không, và phép quán về không.
Phép quán chiếu về không là một phép quán chiếu mầu nhiệm, có thể giúp người hành đạo vượt ra khỏi khổ ưu và sinh tử.
Hôm nay tôi sẽ vì đại chúng mà nói về không quán.Ananda, tất cả chúng ta đều đang ngồi trong giảng đường Lộc Mẫu.
Chúng ta biết rằng trong giảng đường này không có chợ búa, trâu bò, làng xóm, mà chỉ có các vị khất sĩ đang ngồi nghe pháp mà thôi.
Cái gì không thì ta nói là không, cái gì có thì ta phải nói là có.
Trong trường của chúng ta đây, tức là trong trường hợp giảng đường Lộc Mẫu, chợ búa, làng xóm, trâu bò là không, nhưng các vị khất sĩ là có, có phải như thế không?– Bạch Thế Tôn, đúng như vậy.– Sau buổi giảng này, tất cả chúng ta đều sẽ đi ra khỏi giảng đường Lộc Mẫu, và trong giảng đường sẽ không có một vị khất sĩ nào.
Lúc đó, giảng đường Lộc Mẫu không có chợ búa, không có làng xóm, không có trâu bò mà cũng không có các vị khất sĩ.
Có phải thế không?– Bạch Thế Tôn, đúng như vậy.
Lúc đó trong giảng đường Lộc Mẫu không có gì hết.– Ananda, có luôn luôn nghĩa là có cái gì, không luôn luôn nghĩa là không cái gì.
Tiếng có và tiếng không tự chúng không có nghĩa gì cả.– Xin Thế Tôn giải rõ cho chúng con.– Này nhé: không bao giờ cũng là không một cái gì, ví dụ không chợ búa, không trâu bò, không làng xóm, không có các vị khất sĩ.Ta không thể nói không một cách suông cụt được.
Có cũng thế.
Có bao giờ cũng là có một cái gì, như có chợ búa, có trâu bò, có làng xóm, có các vị khất sĩ.
Ta không thể nói có một cách suông cụt được.
Vào giờ phút hiện tại, các vị có thể nói là trong Lộc Mẫu Đường không chợ búa, không trâu bò, không xóm làng, nhưng có các vị khất sĩ.
Đó là trường hợp Lộc Mẫu Đường, còn trong trường hợp vạn pháp thì sao? Nếu ta nói vạn pháp có, thì vạn pháp có cái gì? Nếu ta nói vạn pháp không thì vạn pháp không cái gì?Này các vị khất sĩ, cái mà tôi gọi là không trong vạn pháp đó là cái ngã, nghĩa là cái tính chất thường tại và bất biến.
Vạn pháp không nghĩa là vạn pháp không có ngã, nghĩa là không có tính chất thường tại và bất biến.
Nghĩa căn bản của không là như thế.
Các vị đã chấp nhận và đã biết rằng vạn pháp đều có tính biến chuyển và hoại diệt.
Chính vì vạn pháp có tính cách biến chuyển và hoại diệt cho nên vạn pháp không có ngã, không hàm chứa một cái ngã.
Vì vô thường cho nên vạn pháp cũng là vô ngã.
Tất cả các pháp đều không có ngã trong tự thân, cho nên vạn pháp được gọi là không… Này quý vị, không có nghĩa là không có tự ngã.Này các vị khất sĩ! Trong năm uẩn không có uẩn nào có tính cách thường tại bất biến cả.
Cả năm yếu tố hình hài, cảm giác, tri giác, tâm tư và nhận thức đều không có tự ngã, đều không có tính cách thường tại bất biến.
Tính cách thường tại bất biến ấy thường được gọi là cái ta.
Đã không có ta thì làm gì có cái của ta? Đã không có ngã thì làm gì có ngã sở? Quán chiếu để thấy được sự không có mặt của cái ta và cái của ta trong vạn pháp tức là quán chiếu về không vậy.Ananda hỏi:– Vạn pháp không có ngã, đó là điều mà chúng con đã hiểu và đã thấy, nhưng bạch Thế Tôn, có vạn pháp không?Bụt im lặng nhìn xuống phía trước mặt người.Trước mặt Bụt có một chiếc bàn nhỏ, trên bàn có đặt một cái bát đầy nước trong để Bụt giải khát.
Chỉ vào bát nước trên bàn, Bụt hỏi đại đức Ananda:– Ananda, theo thầy thì cái bát này là bát không hay bát đầy?– Bạch Thế Tôn, cái bát này không phải là bát không, nó là một cái bát đựng đầy nước trong.– Ananda, thầy hãy cầm cái bát nước đầy này lên và đem đổ hết nước trong bát ra phía ngoài Lộc Mẫu Đường.Đại đức Ananda làm theo lời Bụt dạy.
Khi trở vào đại đức đặt chiếc bát không lên bàn.Cầm chiếc bát lên và úp miệng về phía dưới, Bụt hỏi:– Ananda, cái bát này bây giờ đây là bát không hay bát đầy?– Bạch Thế Tôn, cái bát này bây giờ đây không phải là cái bát đầy nước nữa, mà là một cái bát không.– Ananda, thầy có chắc cái bát này là cái bát không không?– Bạch Thế Tôn, con chắc chắn cái bát này là cái bát không.– Ananda, trong cái bát này không có nước nhưng lại có đầy không khí.
Cái bát chỉ không có nước thôi, chứ cái bát đang có đầy không khí.
Thầy đã quên rồi.
Không luôn luôn nghĩa là không một cái gì, có luôn luôn nghĩa là có một cái gì.
Trong trường hợp này, thầy phải nói: cái bát không có nước, nhưng có đầy không khí.– Bạch Thế Tôn, con đã hiểu.– Vậy thì này Ananda, cái bát có thể là một cái bát không mà cũng có thể là một cái bát đầy.
Cái không hay cái đầy ấy tùy thuộc vào sự có mặt của cái bát.
Nếu không có cái bát thì làm gì có cái không hay cái đầy.
Vậy nếu muốn không hay muốn đầy thì phải có cái bát đã.
Như giảng đường Lộc Mẫu mà trong đó chúng ta đang ngồi đây.
Giảng đường có thể không hay đầy, nhưng muốn không hay đầy thì phải có giảng đường trước đã.Đại chúng “ồ” lên một tiếng.
Đại đức Ananda chắp tay:– Bạch Thế Tôn, như vậy là có vạn pháp, và vạn pháp có thật.Bụt mỉm cười:– Ananda! Thầy đừng nên bị từ ngữ khống chế như thế.
Nếu vạn pháp có mặt như những hiện tượng không có ngã thì cái có đó không phải là cái có của tri giác thông thường.
Cái có ấy cùng với cái không kia là một.Ananda lại chắp tay:– Xin Bụt khai thị cho chúng con.– Này Ananda, chúng ta vừa nói đến cái bát không và cái bát đầy.
Chúng ta cũng vừa nói đến giảng đường không và giảng đường đầy.
Tôi đã nói sơ lược về không, bây giờ tôi sẽ nói sơ lược về có.Cái bát trên bàn kia tuy là cái bát không còn nước, nhưng nếu đại chúng nhìn thật kỹ thì không phải như vậy.Nâng cái bát lên, Bụt nhìn Ananda:– Ananda, trong những yếu tố nhân duyên đã đưa tới sự có mặt của cái bát này, có yếu tố nước không?– Bạch Thế Tôn, có.
Nếu không có nước trộn vào đất sét thì người thợ gốm không thể nào biến đất sét thành cái bát.– Đúng rồi, Ananda! Nhìn kỹ vào cái bát ta thấy có nước ở trong đó, dù trong giờ phút hiện tại, nó là một cái bát không có nước.
Sự có mặt của cái bát chứng minh được sự có mặt của nước.
Ananda! Thầy có thấy yếu tố lửa trong cái bát này không?– Bạch Thế Tôn, con có thấy.
Nếu không có lửa thì đất trộn với nước không thể nào đưa tới sự có mặt của cái bát.
Nhìn sâu vào cái bát con thấy sự có mặt của hơi nóng của lửa.– Nhìn sâu vào cái bát thầy thấy gì nữa?– Con thấy không khí.
Nếu không có không khí thì lửa không cháy được và người thợ gốm cũng không sống được.
Con thấy người thợ gốm.
Con thấy bàn tay khéo léo của người thợ gốm.
Con thấy lò gốm.
Con thấy tâm thức của người thợ gốm.
Con thấy lò gốm.
Con thấy củi chất trong lò.
Con thấy rừng cây đã làm ra củi.
Con thấy mưa, nắng, đại địa đã làm cho rừng cây mọc lên tươi tốt… Bạch Thế Tôn, con thấy muôn ngàn yếu tố nhân duyên đã cùng nhau hợp lại để đưa tới sự có mặt của cái bát này.– Hay lắm, Ananda! Thầy đã thấy được sự có mặt của nhữngyếu tố nhân duyên, đã đưa tới sự có mặt của cái bát khi quán sát về cái bát.
Ananda! Những yếu tố ấy cũng có mặt đồng thời với cái bát và trong cái bát.
Trong những yếu tố ấy, có yếu tố tâm thức của thầy.
Ananda! Nếu từ trong cái bát này mà thầy lấy hơi nóng để trả về cho mặt trời, lấy đất sét trả về cho đại địa, lấy nước trả về cho dòng sông, lấy bàn tay người thợ gốm trả về cho cha mẹ người ấy, lấy than củi trả về cho rừng cây… thì cái bát sẽ còn có mặt không? Cái bát sẽ đi về đâu?– Bạch Thế Tôn, cái bát sẽ không còn có mặt, bởi vì những nhân duyên tạo nên cái bát đã trở về với vị trí nguyên thủy của chúng.
Cái bát sẽ trở về với những yếu tố nhân duyên ấy.– Ananda! Nếu thầy đã quán chiếu chín chắn về đạo lý nhân duyên, chắc chắn thầy đã thấy rằng cái bát không thể tự riêng mình mà có mặt được.
Cái bát chỉ có thể có mặt trong liên hệ nhân duyên với tất cả các pháp.
Các pháp nương nhau mà sinh khởi, có mặt và hoại diệt.
Sự có mặt của một pháp kéo theo sự có mặt của tất cả các pháp.
Sự có mặt của các pháp có thể được chứng minh nhờ sự có mặt của một pháp.
Ananda, đó là nguyên lý tương nhập và tương tức.Ananda! Tương nhập nghĩa là trong cái này có cái kia và trong cái kia có cái này.
Ví dụ nhìn vào cái bát ta có thể thấy người thợ gốm, nhìn người thợ gốm ta có thể thấy cái bát.
Tương tức nghĩa là cái này là cái kia, cái kia là cái này.
Ví dụ sóng là nước, nước là sóng.
Ananda, hiện Lộc Mẫu Đường không có chợ búa, trâu bò, và làng xóm nhưng kỳ thực nói rằng không có chợ búa, trâu bò và làng xóm, đó chỉ là một cách nói, một lối nhận thức.
Sự thực thì nếu không có chợ búa, trâu bò và làng xóm thì chúng ta sẽ không bao giờ có Lộc Mẫu Đường.
Nếu không có giáo đoàn của các vị khất sĩ thì cũng sẽ không có Lộc Mẫu Đường.
Vì vậy cho nên, Ananda, khi nhìn giảng đường Lộc Mẫu vào lúc giảng đường trống vắng, ta cũng phải thấy có sự có mặt của chợ búa, trâu bò, xóm làng, và các vị khất sĩ trong đó.
Không có cái này thì không có cái kia, và ý nghĩa căn bản của không (sunna) là: cái này có thì cái kia có.Nói tới đây Bụt im lặng.
Giảng đường Lộc Mẫu im phăng phắc.
Những lời Bụt nói đã gây ấn tượng sâu sắc trong tâm trí người nghe.
Một lát sau, Bụt nâng cái bát không lên, nói với đại chúng:– Các vị khất sĩ! Cái bát này tự một mình nó không thể có mặt được.
Nó chỉ có thể có mặt đồng thời với tất cả những cái khác mà ta không gọi